Van participatieve dialoog tot artistieke ontwikkeling (en omgekeerd)

aifoon onderzoekt het luisteren op een artistieke en participatieve manier. We doen aan kennisopbouw en -deling door samen te werken met diverse toeschouwers, deelnemers, freelancers en partners. Door met hen in dialoog te gaan, bouwen we aan een rijkere luistercultuur. Bij dit onderzoek hoort geen ‘juist’ of ‘fout’, geen canon en geen genres. Het ontstaat net via de authentieke dialoog tussen mensen.

Wat heb je gehoord? Wat deed dat met jou? Hoe beleefde jij het luisteren? Al wie een geluid waarneemt kan het verbinden met wat die al weet, met wie die is, met de verhalen die die meedraagt. Door met elkaar in gesprek te gaan over je luisterervaring, kom je in contact met nieuwe kennis en ben je pas écht aan het luisteren. Luisterkunst is fundamenteel iets om te delen.

Het artistieke en sociale is binnen aifoon dan ook met elkaar verbonden: participatie is een noodzaak om tot de artistieke kern van aifoon te komen. Hierdoor zijn de termen ‘publiek’, ‘deelnemer’ of ‘participant’ voor ons heel vaag. We passen participatie meerlagig en verdiepend toe in onze werking. Want participatie is meer dan “deelnemen”; het is ook “deelhebben”. We delen dus niet alleen kennis, maar genereren ook kennis. Je zou aifoon kunnen zien als een colaboratorium waar alle gegenereerde kennis en nieuwe vraagstukken meegenomen worden naar volgende projecten, producties en ontwikkelingen.

1. Participatieve waarden

Interactief: co-listening

Participatie gaat over interactie en het creëren van ruimte voor dialoog. Binnen onze werking komt deze dialoog tot stand door persoonlijke luisterervaringen met elkaar uit te wisselen. Zo’n persoonlijke perceptie reikt verder dan metingen en objectiviteit. Wie je bent beïnvloedt hoe je luistert en welke betekenis je aan geluiden geeft.

Je kan het gehoorde verbinden met wat je al weet, met de verhalen die je meedraagt. Luisteren doe je met je hele zijn. Je volledige lichaam vormt het membraan dat mee resoneert met de geluiden. Je nachtrust, leeftijd, cultuur, fantasie …? Of je verliefd bent? Honger hebt? Het zijn allemaal filters die bepalen hoe jij het luisteren beleeft en welke ‘verhalen’ je toekent aan de geluiden rondom jou. Door hierover met elkaar in gesprek te gaan, kom je in contact met een nieuw perspectief. Je verlegt je grenzen door steeds weer op zoek te gaan naar nieuwe auditieve prikkels en deze vervolgens te gebruiken om jezelf en de wereld in vraag te stellen. Het collectief luisteren creëert ook vaak een emotionele verbinding binnen een groep. Dit interactief delibererend proces noemt aifoon ‘co-listening’.

Dankzij een wederkerig dialoog betrekken we anderen in de artistieke ontwikkeling van aifoon. We laten de deelnemers mee sturen en co-creëren. De leefwereld, dynamiek, interesses en vragen van de participanten geven onze projecten mee vorm. We zorgen voor vertrouwde opstapjes en voldoende raakvlakken, laten ruimte vrij voor eigen invullingen. Zo wordt de deelnemer mede-eigenaar van het proces en het resultaat. Dat resultaat is voor ons speculatief en veranderlijk. Luisterkunst hoeft niet altijd tot geluidskunst te leiden. We beschouwen co-listening als een creatieve impuls van waaruit we samen kunnen co-creëren binnen verschillende kunstvormen. Als nomadische organisatie neemt aifoon de persoonlijke omgeving en leefwereld van de participanten steeds als werkdomein. Al deze werelden vormen voor ons een speeltuin waarin geluid en omgeving elkaar continu beïnvloeden.

In ieder geval beschouwen wij de luisteraar als kunstenaar, the listener is the artist, want bij alles wat wij creëren bepaalt de subjectieve luisterervaring hoe ons werk wordt geïnterpreteerd. Hoe onze luisterkunst bij anderen binnenkomt en wat zij daarvan maken, dat is onvoorspelbaar. In onze tekst ‘Wat is luisterkunst’ lees je hierover meer.

Transformatief

aifoon werkt bewust niet met eenmalige korte workshops, omdat die het demonstratieve onvoldoende overstijgen. We gaan liever langdurige participatieve trajecten op maat aan: we nemen mensen mee voor een langere termijn en laten hen groeien op hun eigen tempo, omdat we mikken op een verdiepend en blijvend effect. Een participatief project eindigt voor ons niet na de laatste bijeenkomst, maar zindert na. We zorgen ervoor dat de deelnemers zelf verder aan de slag kunnen. Vanuit het principe dat we leren van elkaar, nemen we achteraf ook steeds contact op om te polsen of ze zelf verder aan de slag kunnen en hoe ze het traject ervaren hebben. Samen evalueren we het project en wat het na onze aanwezigheid nog heeft veroorzaakt. Deze feedback is van grote waarde om het onderzoek van aifoon te blijven ontwikkelen.

De opzet van een project gaat dus veel verder dan het artistieke eindresultaat. Het draait evenveel om het transformatieve traject dat de deelnemers ondergaan als om actief engagement en empowerment. Iedereen kan een persoonlijke taal rond geluid en luisteren ontwikkelen. Ons objectief bestaat erin de auditieve geletterdheid en verwondering van onze deelnemers of toeschouwers te verhogen en hen via onze projecten actief deel te laten nemen aan het publieke debat.

Met aandacht voor gemeenschapsvorming en meerstemmigheid

In verschillende van onze projecten besteden we bewust aandacht aan maatschappelijke en culturele diversiteit. Hoe heterogener de groep, hoe rijker de perceptiewisseling kan zijn. Een diverse groep brengt ook diverse noden met zich mee. Dat zorgt soms voor contradictorische verlangens. We vinden het als participatieve kunstorganisatie belangrijk om deze complexiteit te omarmen. De eerder benoemde ruimte voor dialoog is ook hier ontzettend belangrijk. We begeleiden deze dialoog waar nodig. Verbinding ontstaat pas wanneer je je daar emotioneel veilig genoeg voor voelt.

Een project zomaar opleggen werkt niet; daarom zoeken we steeds naar raakvlakken tussen ons onderzoek en de mensen met wie we samenwerken. In Gent en Brugge werkten we voor het luister-naar-je-buurt-project Phonorama met diverse groepen: mensen met een visuele beperking, jongeren uit het beroepsonderwijs, ouderen en anderstalige nieuwkomers. Met elke groep gingen we een intensief traject aan, steeds vertrekkend vanuit hun eigen sterktes. Zo combineerden we bijvoorbeeld tast en luisteren met slechtzienden, zochten we naar geluidsherinneringen met ouderen en gingen we technisch aan de slag met de jongeren uit het beroepsonderwijs. Deze aanpak zorgt voor een waardevolle samenwerking, waarbij deelnemers bijdragen aan de uiteindelijke output.

Die output willen we zoveel mogelijk laten resoneren tussen de verschillende deelnemers, maar ook buiten de (m)uren van het project. Daarom delen we onze bevindingen op een interactieve manier. Zo kan je geluidscomposities van deelnemers beluisteren op onze Soundcloud en website, verwerken we opnames in onze geluidsmobile Zinderspin, en vullen we voortdurend onze kennisbank Wikifoon aan. Door online zo veel mogelijk resultaten te delen, hopen we meer weerklank te vinden en via verschillende perspectieven tot nieuwe artistieke inzichten te komen. Op onze Wikifoon vind je gratis toolboxen waarmee je zelf aan de slag kan gaan. In onze podcast verkennen we de vraag ‘wat is luisteren?’ met diverse gasten. Voor wie meer wil weten over de technische kant van onze geluidsinstallatie De Zwerm, hebben we een informatieve video … Als onderzoeksorganisatie vinden we het cruciaal dat onze output breed toegankelijk is.

2. Participatieve doelen

Participatie loopt als rode draad door de verschillende lagen van onze werking. Of dat nu met deelnemers, toeschouwers, (artistieke) partners of onze eigen freelancers is: participatie is een onvoorspelbaar en wederkerig proces met een open vorm.

We laten ons daarbij leiden door de groepsdynamiek, de sterktes, interesse en energie van een groep, actuele tendensen in de maatschappij, onderzoeksvragen die gesteld werden door de deelnemers of die we doortrekken vanuit andere projecten.

Persoonlijk niveau

Op persoonlijk niveau dagen we mensen uit om op een actieve manier te luisteren. Dat wil zeggen dat ze aan de slag kunnen met verschillende tools, zoals geluidsopname, -compositie en -weergave waarmee ze zelf uitdrukking kunnen geven aan hun beleving. Hierbij besteden we bewust aandacht aan het genereren van een diverse taal om over luisterervaringen te reflecteren. Deze zoektocht gaat verder dan het zoeken naar woorden, we exploreren hierbij ook verschillende vormen van beeldtaal (tekeningen, klei, collage …) lichaamstaal, performatieve expressie … Zo ontwikkelen de participanten een persoonlijke manier om over geluid in dialoog te gaan.

Maatschappelijk niveau

Op maatschappelijk niveau doet aifoon deelnemers nadenken over hoe ze akoestisch samenleven met elkaar en met hun omgeving, dit noemen we co-designing. Door de globalisering van onze samenleving en de daarmee samenhangende processen van migratie zijn onze steden en het sociale landschap de afgelopen jaren sterk veranderd. Volgens The World Bank (2023) woont meer dan de helft van de wereldbevolking momenteel in een stad, tegen 2050 zou dat zelfs 70% zijn. Onze leefomgeving wordt dus steeds diverser op sociaal en cultureel vlak, waardoor er nood is aan nieuwe perspectieven op samenleven binnen de stad.

Zo werkten we in september 2023 samen met de stad Antwerpen en UGent om een auditie voor fonteinen te organiseren. Als voorbereiding op de verbouwingen van het Brilschanspark, een stukje groen vlak naast de luide ring, nodigden ze de buurtbewoners uit om te komen luisteren naar het geluid van verschillende fonteinen. Zo konden zij meebeslissen over de auditieve vormgeving van het toekomstige park. Welke fontein maskeert de autostrade het best? Wat is het meest aangename volume? Houden we van een levendige of net van een eentonige fontein? Binnen stedelijke vernieuwing en verandering kan een participatieve, artistieke aanpak een meerwaarde vormen voor zowel bewoners als professionals.

3. Participatie voor iedereen

Behalve co-listening en co-creatie zien we dat participatie zich ook voltrekt op het niveau van de producties en tijdens samenwerkingsverbanden met freelancers en partners.

Participatie met toeschouwers

Bij bepaalde projecten, zoals geluidswandelingen of audiohacking, is de actieve betrokkenheid van het publiek zeer groot. In andere producties, zoals Plock!, Murmur en KORROL is die eerder beperkt, maar ook dan stellen we steeds het statuut van de bezoekers of luisteraars in vraag en proberen we de impact te vergroten door hen bijvoorbeeld een rugzak te laten dragen waar een speaker in zit, zo worden ook zij performer of componist. Op die manier staan ze in dialoog met elkaar, de performer en het narratief. De toeschouwer creëert mee het verhaal en staat in relatie met de performance. Hun luisteren wordt bespeeld en uitgedaagd, geluid beweegt zich rakelings langs de toeschouwers of zindert zacht in één van de rugzakken. Hierbij willen we hen ook na de voorstelling met eenzelfde soort verwondering en alertheid laten luisteren naar het dagelijkse leven.

Participatie met freelancers

aifoon werkt met vaste freelancers die naargelang hun expertise voor specifieke (deel)projecten worden ingezet. Ze hebben elk eigen praktijken en engagementen bij andere organisaties. Op die manier zorgen zij voor een constante, frisse input van buitenaf die de werking van aifoon mee versterkt en richting geeft.

Maar onze freelancers zijn geen louter uitvoerende krachten. Ze ontwikkelen mee de projecten waarmee ze nadien de baan op gaan en sturen bij op basis van hun ervaringen. De feedback die we van hen krijgen, wordt systematisch meegenomen in andere aspecten van onze werking.

Participatie met partners

Als kleine speler werkt aifoon vaak nomadisch samen met partners die zowel faciliterend als inhoudelijk onze projecten mee vormgeven. Elk traject wordt aangepast volgens de specifieke vraag waarmee de partners naar ons komen en de context waarbinnen ze opereren. De vorm en aanpak wordt bepaald in samenspraak, groeit doorheen het project, kan falen en aangepast worden.

Ook voor projecten die we zelf initiëren, gaan we op zoek naar extra input en zuurstof door ons te laten adviseren door externen in de vorm van denktanks waarin we mensen met heel uiteenlopende profielen en uit verschillende sectoren samenbrengen. Dit wordt ook wel het principe van merging minds genoemd: tijdelijke samenwerkingen rond een bepaald thema waarbij verschillende spelers hun collectieve creativiteit inzetten om ideeën te ontwikkelen.

Zo ontstaat een product van meerdere mensen die elkaar anders niet zouden kennen. Voorbeelden zijn Interioor en Geluidenatlas. Interioor is een toolbox rond akoestiek in de klas, hiervoor werkten we samen met verschillende testklassen, een architect, een sound designer en een akoestisch specialist. Voor Geluidenatlas werkten we samen met S.M.A.K., BuSo Sint-Rafaël en Symfoon. Met hen gingen we op zoek naar een semantiek rond geluid. En ook hier hadden we nood aan externe expertise: een sound designer, een professor taalkunde, een sommelier met Iraanse roots …

We stellen expertpanels samen om ons te adviseren en inspireren. Denk maar aan onze denktanks voor Salong over luisterhoudingen of voor De Zwerm met technici, developers en een ingenieur. Daarnaast werken we ook regelmatig samen met experten in spe. Zo ontwikkelden enkele studenten van Design for Impact (LUCA) een creatieve aanvulling voor Interioor waarmee klassen de akoestiek van hun lokaal kunnen verbeteren via het maken van vilten 3D-objecten. Met studenten van Devine (Howest) zullen we dan weer samenwerken om The City Rings, een internationaal project waarbij klassen geluiden uitwisselen met elkaar, te optimaliseren via een nieuwe online tool. Enkele studenten die het keuzetraject Interactive Audio Design (Arteveldehogeschool) volgen, dagen we uit om nieuwe, interactieve applicaties voor onze Zwerm te ontwikkelen.

aifoon is dus niet de som van losstaande projecten, maar slaat verschillende tentakels uit. Alle informatie, inzichten en methodes die we verzamelen, en alle verbindingen die we leggen, resoneren in toekomstige trajecten en samenwerkingen.

4. De kunstenaar als bemiddelaar

Bij participatie vatten de deelnemers en de kunstenaar samen een traject aan. Voor onze participatieve projecten zetten we kunstenaars in die niet het geluid maar het luisteren onderzoeken (dus niet noodzakelijk geluidskunstenaars). Voor ons is het belangrijk dat zij openstaan voor input van de deelnemers, gebruik maken van de dynamiek uit de groep en de deelnemers kunstenaar laten zijn.

Hun dynamiek en vragen geven richting aan het project, en samen met de deelnemers genereren ze een jargon om over het luisteren te reflecteren (zowel verbaal als non-verbaal). Kunstenaars coachen dus de deelnemers in het artistieke proces. Ze opereren vanuit een open interesse voor andere percepties en zijn in staat deze via een veilige groepsdynamiek te modereren en mensen artistiek in beweging te brengen.

Hierbij is het de taak van de kunstenaar om tijdens het project alert te blijven voor onvoorziene barrières, maar naast het zoeken naar punten waarop iemand nood heeft aan hulp of alternatieve opties, zijn ze ook continu op zoek naar momenten waarop ze de deelnemers extra kunnen uitdagen. Participatie gaat voor ons dus niet alleen over het rekening houden met wat iemand niet kan, we zijn bovenal op zoek naar alles wat wel zou kunnen. We geloven in het potentieel van alle deelnemers en proberen de groei van een groep voortdurend te voeden. Het artistiek in beweging brengen van de deelnemers gebeurt op deze manier in diverse richtingen en over een lange periode.

Het DNA van aifoon is fundamenteel participatief. Ontmoetingen en dialogen voeden het onderzoek en de ontwikkeling rond luisteren op een organische manier. Het stuwt en bevraagt. Co-listening, co-creatie en co-designing zijn voor aifoon dus noodzakelijk voor nieuwe inzichten, vraagstellingen en invalshoeken.Terwijl aifoon de vinger aan de pols houdt, modereert en kennis deelt, tekenen we samen het verhaal rond de kunst van het luisteren uit.